Onafhankelijkheid is binnen de rechtspraak een kernwaarde (vgl. art. 6 EVRM “een onafhankelijk en onpartijdig gerecht”). Rechters worden voor het leven benoemd. Een goede waarborg, die wel als keerzijde heeft dat minder of slecht functionerende rechters moeilijk bijgestuurd (of weggestuurd…) kunnen worden. De opleiding is ook bedoeld als waarborg, maar is in handen van rechters, wat niet per se goede opleiders zijn. Verder zijn er (of niet meer?) advocaten die rechter plv. zijn, doorgaans op onderwerpen die ook tot hun praktijk behoren. Laatste punt is dat niet per se de beste juristen rechter worden, maar weet niet of dat correleert met onafhankelijkheid. In dit licht is wel bijzonder dat er neergekeken wordt op de rechtenopleiding, althans, vooral dat er opgekeken wordt naar rechters en advocaten, net of de samenleving zich niet realiseert dat die toch ook die opleiding volgden.
Bovenstaande betekent niet dat ik de rechtspraak als niet onafhankelijk beschouw, maar is bedoeld om de gedachten te bepalen over een kwestie die mij bezighoudt. Wat is een onafhankelijke onderzoeker?
Onderzoekers worden niet voor het leven benoemd (kunnen wel vaste aanstellingen hebben). Soms worden ze betaald voor het onderzoek dat ze doen door partijen die belang bij een bepaalde uitkomst hebben. Ik heb wel meegemaakt bij onderzoek in opdracht van ministeries of WODC dat er bepaalde uitkomsten minder prettig werden gevonden, maar daar verder niet iets mee gedaan. Dat lijkt me de consequentie van het inhuren van een wetenschapper, in plaats van een consultant. Onderzoekers leiden onderzoekers op, onderzoekers zijn vrijwel altijd ook docenten, en, hoewel zeker niet altijd, beschikken doorgaans over opleidingskwaliteiten. Er zijn zeker bij bijzondere leerstoelen praktijkjuristen die niet over wetenschappelijke kwaliteiten beschikken die benoeming rechtvaardigt. Het is voor een bedrijf of persoon wellicht aardig om prof. voor de naam te hebben, maar qua onderzoek, voor zover dat plaatsvindt, zal onafhankelijkheid niet altijd gegarandeerd zijn. De wetenschap trekt goede juristen, maar niet per se de beste. Het is ook wel wat om na je studie een promotieonderzoek te doen. Heb in het verleden zeer goede studenten plekken aangeboden, die niet altijd werden geaccepteerd. Een groter probleem is dat er goede studenten zijn, maar geen geld om hun onderzoek te betalen.
Stel nu dat je zelf een belang hebt bij de uitkomst van een onderzoek, kan het dan onafhankelijk zijn? Eind jaren negentig had iemand zijn proefschrift af maar vond de uitkomsten niet prettig (geen financieel belang speelde hier). Het proefschrift is, ook om andere redenen, nooit verdedigd. Stel nu dat je een bepaald commercieel idee hebt en jouw onderzoek moet onderbouwen dat het een goed idee is. Heb je dan de flexibiliteit om te concluderen dat het toch geen goed idee is? Dat is de vraag. Als er een onderbouwde uitkomst ligt, blijft het toch knagen.
En hoe zit het met nevenactiviteiten. Ik ben verbonden aan SOLV. Ben ik onafhankelijk? Een van de voorwaarden toen ik bij SOLV begon was dat ik mocht blijven schrijven en zeggen wat ik vind, take me as I am. SOLV heeft cliëntenbelangen, maar is een sterk inhoudelijk gedreven kantoor. Ze waarderen debat en mijn rol daarin. Ondanks mijn toezegging van onafhankelijkheid heb ik de afgelopen jaren een paar keer bij naar buiten treden via blog, artikel, media, etc. gepolst. Gerezen wenkbrauw, bedenkelijke blik? Nooit, ik werd altijd volledig gesteund.
