Ter nagedachtenis aan Auschwitz ontwierp kunstenaar en schrijver Jan Wolkers het Spiegelmonument. Het monument werd tijdens de herdenking van 1977 op de Oosterbegraafplaats onthuld. Volgens Wolkers symboliseren de gebroken spiegels dat “de hemel na Auschwitz nooit meer ongeschonden is“. In 1993 werd het Spiegelmonument verplaatst naar het Wertheimpark.
Onlangs heeft architect Daniël Libeskind op initiatief van het Auschwitz Comité een tweede monument ontworpen in het Wertheimpark waarop de namen van de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust staan vermeld. Het ontwerp voor het Namenmonument is gisteren gepresenteerd in Amsterdam. Volgens architect Libeskind is zijn ontwerp een “bijzondere kans om Wolkers’ Auschwitz-monument op een betekenisvolle manier op te nemen in een nieuw geheel”.
Karina Wolkers, de weduwe van Jan Wolkers, uit echter felle kritiek op het monument van Libeskind. Volgens Karina begrijpt iedereen die aan de rand van het Spiegelmonument staat, de diepte in kijkt en de bomen en de gebroken hemel weerspiegeld ziet de betekenis van het monument. Het neerzetten van het kolossale Namenmonument is daarom een grove inbreuk op de betekenis van het monument. Verder heeft Karina bezwaren tegen het omhoog- en schuinzetten van het Spiegelmonument en het weghalen van het groen. “Dat is echt een uiting van onbegrip over het kunstwerk van mijn echtgenoot waar ik niet bij kan”.
Karina zal dan ook niet laten gebeuren dat het monument omhoog wordt gezet en heeft aangegeven iedere inbreuk op de bedoeling van het werk met hand en tand te bestrijden.
Persoonlijkheidsrechten
Op grond van artikel 25, lid 1, aanhef en onder c, van de Auteurswet (‘Aw’) heeft de maker van een werk het recht zich te verzetten tegen wijzigingen in zijn werk, tenzij deze wijziging van zodanige aard is, dat het verzet in strijd is met de redelijkheid. Op grond van artikel 25, lid 1, aanhef en onder d Aw heeft de maker het recht zich te verzetten tegen elke misvorming, verminking of andere aantasting van het werk, welke nadeel zou kunnen toebrengen aan de eer of de goede naam van de maker of aan zijn waarde in deze hoedanigheid. Van het recht zich te verzetten tegen wijzigingen kan afstand worden gedaan; van het recht zich te verzetten tegen misvormingen niet.
Artikel 25, lid 2, Aw bepaalt dat deze persoonlijkheidsrechten na het overlijden van de maker toekomen aan de door de maker bij testament aangewezen. Deze rechten vererven dus niet automatisch en Jan Wolkers moest bij codicil en/of testament Karina Wolkers hebben aangewezen om zijn persoonlijkheidsrechten tot het eindigen van het auteursrecht uit te oefenen. Volgens Karina heeft Jan Wolkers dit gedaan.
Wijziging/aantasting van het Spiegelmonument
Of er sprake is van een wijziging of aantasting van het Spiegelmonument als bedoeld in artikel 25 Aw hangt af van alle feiten en omstandigheden. Hierbij moeten de contractuele afspraken, de persoonlijke artistieke visie van Jan Wolkers en het ontwerp van architect Libeskind worden bekeken. Verder speelt onder meer een rol dat Jan Wolkers bij het publiek een bekende kunstenaar en schrijver is, dat het om een monumentaal kunstwerk gaat en dat het gezien de gevoeligheid van het onderwerp zeer belangrijk is de integriteit van het kunstwerk te bewaken.
Gelet op deze omstandigheden zou het omhoog- en schuinzetten van het monument kunnen worden aangemerkt als misvorming, verminking of andere aantasting van het werk, welke nadeel zou kunnen toebrengen aan de eer of de naam van Jan Wolkers of aan zijn waarde in deze hoedanigheid.
Ook een wijziging in de onmiddellijke omgeving van het Spiegelmonument is mogelijk een andere aantasting van het werk, bijvoorbeeld wanneer het werk daardoor wordt tentoongesteld in een omgeving met een andere uitstraling dan dat Wolkers heeft beoogd. Hierbij speelt een rol dat Wolkers nauw betrokken was bij de verplaatsing van het Spiegelmonument naar het Wertheimpark en dat Wolkers zich dus waarschijnlijk bij de verplaatsing van het monument (mede) heeft laten leiden door de omgeving. Wanneer het ontwerp van het Namenmonument echter rekening houdt met de bestaande situatie in het Wertheimpark, op een gepaste afstand van het Spiegelmonument zal worden geplaatst en het Spiegelmonument zelfstandig zal blijven bestaan, zal de plaatsing van het monument waarschijnlijk geen aantasting van het werk van Wolkers zijn.
